راهکارها و پیشنهادهای اخلاقی در استفاده صحیح از فضای مجازی

 

 

از آنجا که فنّاوری اطلاعات تحولات سیاسی اجتماعی وسیع و شگرفی را پدید آورده است، مشکلات اخلاقی جدید و منحصر به فردی در این حوزه ایجاد شده که نیازمند رسیدگی است. فنّاوری اطلاعات نه تنها در چگونگی افعال و اقدامات روزمره ما تأثیر می گذارد؛ بلکه تلقی ما از آنها را نیز تغییر داده است.

قوانین شبکه های اجتماعی (به تفکیک)

برخی از مفاهیمی که در حوزه فلسفه اخلاق و فلسفه سیاسی کاربردی خاص داشته اند با پیشرفت فنّاوری اطلاعات دچار چالش هایی شده اند که از آن جمله می توان به مفهوم مالکیت، مفهوم حریم خصوصی، مفهوم توزیع قدرت، آزادی های اساسی و مسئولیت اخلاقی اشاره نمود. در حال حاضر اینترنت و فناوری اطلاعات با سرعتی غیرقابل تصور در حال فتح تمامی زوایای زندگی بشر است. آمار استفاده از اینترنت در ایران و جهان رشد چشمگیری داشته و در آستانه همگانی شدن است و فناوری جدید قصد دارد جهان را به یک دهکده واحد تبدیل نماید و به سمتی سوق می دهد که عمیق ترین آثار را بر جامعه جهانی و زندگی بشر می گذارد و باورها و ارزش های جوامع را بهم نزدیک می سازد.

با توجه به افزایش استفاده جمعی و عمومی از ابزار شبکه جهانی و فناوری اطلاعات که هر روز بیشتر و فراگیرتر می‌شود به طوریکه در کشورمان تنها ظرف مدت چند سال یعنی از سال ۱۳۸۰ تا۱۳۸۷ تعداد کاربران شبکه جهانی از ۸/۱ به ۲/۱۱ میلیون نفر رسیده، مسلما این میزان گسترش با پیامدهای اخلاقی همراه خواهد بود بدلیل اینکه تفکرات و رویاهای افراد را تحریک نموده و امکان انتشار جهانی اندیشه ها را فراهم ساخته است.

با عنایت به این رشد روزافزون می بایست چاره ای اندیشید و راههایی جهت مقابله صحیح با این فناوری ارائه داد. در ذیل راهکارهایی ارائه می‌شود که در صورت اجرای آنها انتظار می رود از آسیب های ناشی از فضای سایبر جلوگیری نموده و یا اثر آسیب ها را کاهش داده و به یک پیشگیری اجتماعی موثرمنجر گردد. با توجه به استقبال وسیعی که جامعه ما خاصه قشر جوان از اینترنت و ارتباطات شبکه ای داشته است و تأثیرات عمیق و گسترده ای که فضای رایانه ای بر وجوه مختلف جامعه ما دارد، بجا و لازم است تا مسائل اخلاقی درباره فنّاوری اطلاعات مورد کنکاش قرار گیرد و دیدگاه اسلامی ما در باب موضوعات جدیدی که حول این محور پدید آمده است، روشن گردد.

۱- راهکارها

۱-۱ اصلاح نظام آموزشی و تربیتی کشور با مبنای اخلاق دینی

یکی از کارآمدترین راه ها برای مقابله با نکات منفی فناوری اطلاعات در فضای مجازی تربیت افراد براساس اخلاق اسلامی و دینی است که افراد از درون کنترل می شوند. یعنی التزام قلبی پیدا می‌کنند که به طرف کارها یا موارد ناشایست نروند. قرآن مجید یکی از اهداف اصلی بعثت پیامبر (ص) را تزکیه نفوس و تربیت انسان ها و پرورش اخلاق حسنه می داند، جایی که در سوره جمعه آیه ۲ می فرماید “هُوَ الَّذی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفی‏ ضَلالٍ مُبینٍ” (او کسی است که در میان جمعیت درس نخوانده رسولی از خود آن ها برانگیخت که آیات خود را برآن ها می خواند و آن ها را تزکیه می‌کند و به آنان کتاب و حکمت می آموزد هر چند پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند).

هم چنین در سوره بقره آیه ۱۵۱ خداوند تبارک و تعالی می فرماید: “کَما أَرْسَلْنا فیکُمْ رَسُولاً مِنْکُمْ یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیاتِنا وَ یُزَکِّیکُمْ وَ یُعَلِّمُکُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ یُعَلِّمُکُمْ ما لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ” (همانگونه که رسولی از خودتان در میان شما فرستادیم تا آیات ما را بر شما بخواند و شما را پاک کند و کتاب و حکمت بیاموزد و آن چه را نمی دانستید به شما یاد بدهد). این آیات و تأکید های پی در پی قرآن مجید، دلیل روشنی بر اهمیت پرورش اخلاق و تزکیه نفوس است.

۱-۲هزینه بداخلاقی و ناهنجاری ها در جامعه بالا برود

منظور از این مورد این است که اولاً مسئولان و دست اندرکاران به گونه ای اینترنت در کشور را مدیریت کنند تا دسترسی به سایت ها و مطالب غیر اخلاقی به آسانی میسر نباشد و یا مستلزم صرف هزینه های بالا باشد یعنی کاربرانی که می خواهند به فضای غیر اخلاقی دست یابند مجبور باشند وقت زیادی تلف کنند، هزینه مالی بالایی بپردازند تا از سد فیلترینگ عبور نمایند یا در معرض نظارت اینترنتی باشند.

۱-۳ لزوم آموزش فرهنگ استفاده از اینترنت

اینترنت در جامعه ما هنوز به دلیل تأخیر فرهنگی و نبود سواد کافی اینترنتی میان کاربران، کارکردهای اصلی و مهم خود را به دست نیاورده است. در این میان، وظیفه نخبگان و آگاهان به اینترنت و دل سوزان فرهنگ اسلامی و انقلاب این است که به کمک نشریه ها یا تألیف و ترجمه کتاب های کارآمد و به روز در این راه، چگونگی استفاده درست از این فضا را آموزش دهند و کاربران را با سایت های سودمند و آموزنده و کارکردهای مثبت این پدیده ارتباطی آشنا سازند.

۱-۴ اقدامات مداخله جویانه والدین

مسلماً اولین محیطی که جهت پیشگیری از آسیبها جلب توجه می نماید محیط خانواده و به تبع آن والدین است. چنان چه بتوان در ابتدا توصیه ها و آموزشهای لازم را به والدین منتقل و آنها را با خطرات و در عین حال مزایا و محاسن فضای مجازی آشنا کرد، می توان امیدوار بود تا حدود زیادی اهداف این تدابیر به ثمر بنشیند. مثلا می توان به والدین آموزش داد درباره محتوایی که قرار است جوانان و نوجوانان مشاهده کنند تصمیم گیری بجا و مناسب داشته باشند. همچنین هنگامی که با محتوای نامناسبی روبرو می شوند چگونه واکنش نشان دهند تا عواقب آن کاهش یابد یا به حداقل برسد لذا همراهی والدین به هنگام استفاده فرزندان از اینترنت و در زمان تعیین شده ضروری است.

۱-۵ تدابیر کاربری صحیح

ایجاد حس مسئولیت پذیری بابت انتخاب گزینه های سالم به هنگام استفاده از اینترنت، به عبارتی کودکان یاد میگیرند در برابر مسائل مختلفی که ممکن است در فضای سایبر تجربه کنند گزینه های شایسته ای داشته باشند. به این ترتیب با مهارت های استفاده صحیح از اینترنت آشنا می شوند.

۱-۶ برخورد مناسب نسبت به گزارش های کاربران

منظور آن است که اگر هنگام دسترسی به محتوای ناشایست توسط کاربران جوان این آموزش داده شده باشد که این گونه مسائل را به والدین گزارش کنند و کمک بخواهند، والدین یا مربیان نباید در قبال این گزارش ها مجازاتی برای جوان یا نوجوان در نظر بگیرند زیرا واکنش نادرست، آثار معکوس و عواقب ناهنجاری به دنبال خواهد داشت. کاربران در خانواده یا فضای مدرسه باید بتوانند چنین مسائلی را در فضای آرام و بدون تنبیه و مجازات مطرح کنند.

۱-۷ تشویق و ترغیب

هنگامی که جوانان از جنبه های مثبت اینترنت استفاده می‌کنند مورد تحسین قرار گیرند تا در دفعات بعدی به این روند ترغیب شوند.

۱-۸ تقویت جنبه های روانشناسی اخلاق

با توجه به اینکه ارزش های اخلاقی یک مساله درونی و روانی است و به طور فطری برای انسان جاذبه دارد لذا برقراری ارتباط بین اخلاق و جنبه روانشناختی فضای مجازی یک امر ضروری است و این امر تحقق نمی یابد مگر اینکه چهار خصلت در کاربران این فضا وجود داشته باشد:

• حساسیت اخلاقی که نسبت به ارزش ها بی تفاوت نباشد و به ناهنجاری ها واکنش منفی نشان دهد.

• قدرت تشخیص یعنی چه عملی خوب و چه عملی بد است.

• اخلاق اندیش یعنی همیشه ارزش های اخلاقی در اولویت باشد.

• دارای سجایای اخلاقی که اهل عمل باشد و فقط در حد حرف نباشد.

۱-۹ وضع قوانین با ضمانت اجرایی بالا

در همه جوامع هستند افرادی که به هیچ وجه نمی خواهند در مقابل قانون و ارزش ها تمکین کنند و نه تنها خود بلکه دیگران را هم به منجلاب می کشانند و از اینکه برای خود شریکی پیدا کنند لذت می برند. در فضای مجازی هم از این مورد مستثنی نیست لذا نیاز به یک همکاری بین المللی دارد تا با وضع قوانین مورد قبول همگان از جرائم سایبری جلوگیری به عمل آید.

۲- پیشنهادات

لازم است درباره موضوع کتاب تحقیقات وسیعی انجام پذیرد و آمارهای مختلف بررسی گردد؛ از جمله رابطه تحصیلات و کاربران اینترنتی با مدیریت زمان و خیلی از موارد دیگر که می بایست تحت مطالعه و پژوهش قرار گیرد. اما در این جا مؤلف، نظرات کاربردی زیر را برای همه کسانی که به نوعی با این موضوع ارتباط دارند پیشنهاد می دهد:

1. پیشنهاد می‌شود برای مطالعات تکمیلی متغیرهای دیگری از قبیل منطقه جغرافیایی، جنسیت افراد، نوع تحصیلات و…. مورد مطالعه و پژوهش قرار گیرد.
2. پیشنهاد می‌شود برای هر کدام از سئوالات فرعی مطرح شده در مقدمه تحقیقات جداگانه صورت پذیرد.
3. پیشنهاد می‌شود از سالم سازی فضای اینترنت غفلت نکرده و در حد توان برای پالایش آن کوشش کنیم.
4. پیشنهاد می‌شود فقط جنبه های منفی این فضا را نبینیم بلکه نگاه مثبت به آن می تواند انگیزه بهره برداری بهتر را در ما زنده نگه دارد مثلا از طریق فضای مجازی می توانیم محتوای تولیدات خود به زبان فارسی را افزایش دهیم در حالی که کتاب های ما تیراژ پایینی دارند و رادیو و تلویزیون ما محدود به خودمان است.
5. پیشنهاد می‌شود انسان های معتقد و متخلق به اخلاق دینی تربیت کنیم؛ زیرا ملکه های اخلاقی نهادینه شده در وجود فرد او را از رفتارهای ضد اخلاقی در فضای واقعی و مجازی برحذر خواهد داشت. اگر فضای مجازی را مقید به حوزه دین کنیم در این صورت کاربران و ساکنان این دنیای مجازی متاثر از آموزه های دینی صبغه های اخلاقی خود را خواهند داشت که تجاوز به حریم دیگران و مشاهده صور قبیحه و ورود به کازینوها و قمارخانه های مجازی را برخود حرام می دانند. در این صورت بروز و ظهور ملکات اخلاقی که ثمره تقوا و پرهیزکاری است در فضای دینی مجازی قابل درک و مشاهده خواهد بود. برای یک متدین پذیرش اصول اخلاق و فناوری نه تنها سخت و دشوار نیست که آن را سازگار با طبع و عقاید خود می داند. لذا عمل و پایبندی به این اصول در فضای دینی مجازی از او یک متخلق به اخلاق فناوری می سازد و از آنجا که اخلاق با دو اصل امر به معروف و نهی از منکر رواج می یابد و رونق می گیرد در فضای دینی مجازی نیز این دو اصل می تواند احیاء شده و امر به معروف و نهی از منکرها با ابزار وب شبیه سازی و در دنیای مجازی شناور می‌شود.
6. پیشنهاد می‌شود ما در جهان دیجیتال و فضای مجازی باید تمرکز گرا باشیم و بدانیم که در اینترنت به دنبال چه چیزی هستیم و هر پنجره جدیدی را باز نکنیم.
7. پیشنهاد می‌شود ورود به فضای مجازی برای کودکان با محدودیت ساعت، همراهی والدین و خودداری از هرزگی باشد.
8. پیشنهاد می‌شود اخلاق را بر اساس آموزه های قرآن کریم نشر و گسترش دهیم چرا که سند راهگشای بشر به سمت سعادت تنها همین راه است.
9. پیشنهاد می‌شود دستگاههای فرهنگی، تبلیغات گسترده ای به منظور اطلاع‌رسانی در خصوص پیامدهای مثبت و منفی استفاده از فضای مجازی در حوزه های مختلف انجام دهند. مسلماً پیشگیری همیشه بهتر از درمان است.
10. پیشنهاد می‌شود در خصوص آثار منفی وابستگی به مباحث وتصاویر و فیلم های مستهجن در اینترنت به خانواده ها و والدین اطلاعات لازم از طریق رسانه های جمعی بویژه تلویزیون، رادیو، روزنامه ها و مجله ها داده شود. در صورت نیاز می توان برنامه های مستندی تهیه کرد ودر آن افراد تجارب منفی خود را برای عبرت آیندگان بیان نمایند.
11. پیشنهاد می‌شود میز گردهای تخصصی با حضور کارشناسان و متخصصان رشته های مذهبی، اخلاقی، جامعه شناسی، روان شناسی و ارتباطات برای بحث و تبادل نظر و بررسی ابعاد مختلف آن تشکیل گردد.
12. پیشنهاد می‌شود از طرف مسئولان مربوطه اعتیاد به اینترنت جدی گرفته شود زیرا جوانان و نوجوانان یک کشور سرمایه های ارزشمندی هستند که آینده یک کشور بدست آنها ساخته می‌شود وبه عزم و اراده آنها بستگی دارد، آشنایی این قشر عظیم با فناوری های روز دنیا از وظایف حتمی آموزش و پرورش و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری است. بنابراین آشنایی درست و صحیح با مسائل فرهنگی اجتماعی آن می بایست در سر فصل دروس دوره های مختلف آموزشی قرار گیرد.

بحث پایانی

هرچند که فناوری های جدید فواید بیشماری دارد از جمله اطلاع‌رسانی های ساده، عدالت آموزشی، آسان سازی مبادلات اداری و تجاری، تبلیغات تسهیل یافته و ایجاد توسعه و رقابت، توسعه منابع انسانی، ایجاد مشاغل دیجیتالی، دولت اینترنتی و… و در دنیای ما که بسیاری از مناسبات تغییر یافته و می یابد وجود چنین وسیله ای بسیار ضروری و اجتناب ناپذیر است و به زودی هم با توسعه آن در بسیاری از ادارات و نهادها اشتغال از راه دور فراهم می‌شود، ولی نمی توان این حقیقت مسلم را نادیده گرفت که مضرات این رسانه بسیار ویرانگر است و قربانی زیادی در سرتاسر دنیا گرفته است و درجه این صدمه ها و لطمه ها به قدری است که قابل گذشت نمی باشد.

مشکلات در این رسانه معمولا در ابعادی فاجعه آمیز مطرح می‌گردد، اکنون وقتی بدانیم در حال حاضر فقط بالغ بر ده میلیون کودک از اینترنت استفاده می‌کنند و برخی از افراد مشهور برای راه اندازی سایت های غیراخلاقی سرمایه گذاری نموده و امروزه این کار به پول سازترین تجارت در وب تبدیل گشته است.

بنابراین در تدوین قوانین مرتبط با فضای سایبر توجه به ریزترین جزئیات و استانداردها از یک سو و ارزش های محلی و اخلاقی و مذهبی جامعه از سوی دیگر از ضروریات است. یعنی اصل حفظ منزلت انسانی و حرمت زندگی خصوصی افراد و پای بندی به اصول اخلاقی و رعایت حقوق دیگران از مباحث اساسی در فناوری اطلاعات و ارتباطات است.

برای رسیدن به پاسخ این سوال که بایسته ها و نبایسته های اخلاقی در فضای مجازی چیست؟ ابتدا باید سوالات فرعی را جواب داده تا در نهایت پاسخ سوال اصلی برای ما مشخص گردد. اینکه پرسیدیم فضای مجازی چیست؟ با توضیحاتی که داده شد آن را دنیایی در مقابل جهان واقعی دانستیم که کنترل آن به مراتب سخت تر از فضای واقعی می باشد. در مورد اهمیت فضای مجازی در بخش اول توضیحی داده شد که امروزه بدون این فناوری گردش امور تقریبا غیرممکن است و با مشکلات زیادی روبرو خواهد بود. در خصوص آسیبها هم خطرات و هشدارهای جدی که افراد بشر را تهدید می‌کند بحث هایی در پنج بخش قبلی صورت گرفت و در این بخش نیز راهکارهای استفاده صحیح از فضای مجازی را بیان نمودیم و آن چه تاکنون آشنایی با این فضا، برای خوانندگان ترسیم شد لازم است قاعده مثلث جرم را در این جا توضیح داده و عناصر آن را بیان کنیم.

قاعده مثلث جرم

گروهی از جرم شناسان معتقدند برای اینکه یک جرم محقق گردد براساس مبانی جرم شناختی باید سه عنصر با یکدیگر جمع شوند که عبارتند از: انگیزه (Motive)، فرصت (uopportunity) و ابزار (tools) حال چنانکه بتوان انگیزه های مجرمانه را خنثی کرد خود به خود جرمی ارتکاب نخواهد یافت. از این رو به دلیل اهمیت این سه عنصر از آن به‌عنوان قاعده مثلث جرم یاد می‌شود. گرچه بسیاری از افراد هستند که انگیزه های مجرمانه و منحرفانه در آنها بیدار می‌شود ولی برای عملی ساختن آن مترصد دستیابی به دو عنصر دیگر یعنی فرصت و ابزار مناسب هستند و چنانکه یکی از این عناصر فراهم نیاید امکان تحقق انگیزه وجود نخواهد داشت.

با وجود همه مباحثی که تاکنون درباره فضای مجازی و پیامدهای استفاده از آن بر اخلاق کاربران مطرح شد هنوز به درستی نمی توان تصویر روشنی در این خصوص مشاهده کرد.
روانشناسان و متخصصان علوم رفتاری اغلب توجه خود را بر جنبه های منفی این فضا معطوف ساخته اند. فضایی که در آن امکان ایجاد روابط انسانی و اخلاقی میسر است و می تواند کانونی برای ایجاد اخلاق سازنده انسانی نیز باشد.

با linestore همراه باشید